Een Heiligdomsvaart is een religieus evenement, verbonden aan een erkende bedevaart, waarbij plechtig relieken ('heiligdommen') in het openbaar getoond worden. Een Heiligdomsvaart wordt met een vaste regelmaat gehouden: doorgaans elke zeven jaar. De bekendste Nederlandse heiligdomsvaart is die van Maastricht.

Veel kerken en kapellen vierden in de Middeleeuwen op of rond het gedenkfeest van de kerkwijding of kerkstichter een zogeheten 'kermesse': een bijzondere 'kerkmis', waarbij eventueel aanwezige heiligenrelieken zo mogelijk in het openbaar werden getoond. Daarbij werd vaak uitbundig feest gevierd: het was in zekere zin de voorloper van de 'kermis' zoals wij die nu nog in geseculariseerde vorm kennen.

'Heylige Kermesse'
In sommige bedevaartplaatsen ontstond in de loop der tijd het gebruik om eens in de zeven jaar een bijzondere kermis of 'Heylige Kermesse' te houden. Gelovigen, zo werd de praktijk, konden in beginsel ieder jaar in het heiligdom van een bedevaartsoord terecht, maar slechts eenmaal in de zeven jaar vond een plechtige openbare toning van de relieken tijdens de kermis plaats: de Heiligdomsvaart.

Maastricht
De bekendste Nederlandse Heiligdomsvaart is die van Maastricht. Centraal staat bij deze Heiligdomsvaart een bedevaart naar het graf van Servaas, de 'eerste Bisschop van Maastricht'. Naast Maastricht kennen bijvoorbeeld ook het Nederlandse Susteren, het Belgische Tongeren en Hasselt en het Duitse Aken een rijke traditie van zevenjaarlijkse feesten.

Servaas
Servaas, de gevluchte bisschop van Tongeren, stierf volgens de overlevering op 13 mei 384 in Maastricht. Hij zou daarna begraven zijn langs de legerweg die Keulen via Maastricht met de Kanaalkust verbond, op een Romeins kerkhof gelegen ter hoogte van de huidige Sint-Servaasbasiliek.

Pelgrimage
Servaas had door zijn leefwijze zo'n diepe indruk achtergelaten, dat mensen na zijn dood al gauw gingen pelgrimeren naar zijn graf. De oudste berichten hiervan dateren uit de zesde eeuw. De pelgrimage nam al spoedig zodanige vormen aan dat Servaas' opvolgers Monulphus en Gondulphus achtereenvolgens een houten kerkje en een templum magnum lieten bouwen. Uiteindelijk volgde de huidige Sint-Servaasbasiliek, die uit de eerste helft van de elfde eeuw stamt.

Ontstaan
In de late middeleeuwen kwamen pelgrims vanuit heel Europa naar Maastricht. Hoe en wanneer de zevenjaarlijkse Heiligdomsvaart is ontstaan is niet bekend. Een eerste officiële melding dateert uit het jaar 1391. Vanaf die tijd hield Maastricht om de zeven jaar een 'uitstelling' van relieken, ook wel 'toning' genoemd.

Toningen
Tijdens een Heiligdomsvaart was er in Maastricht van alles te beleven. De relieken van verschillende heiligen werden aan de pelgrims getoond vanaf de buitengalerij van het priesterkoor van de Sint-Servaas, de zogenoemde 'dwerggalerij'. De stadsmuzikanten lieten voorafgaand aan de toning hun bazuinen over het stampvolle Vrijthof schallen. De gelovigen bliezen op hun beurt op pelgrimshoorns en overal werd geweend. Na het luiden van de klokken klonk dan de aankondiging van de toning. Na een aantal toningen was de ceremonie afgelopen.

Aflaten
Voor de pelgrims waren er tijdens de Heiligdomsvaart buitengewone geestelijke gunsten te verkrijgen in de vorm van aflaten. Verder kon men achteraf beeldjes, pelgriminsignes of gedrukte afbeeldingen van relieken kopen. Geen pelgrim ging naar huis zonder een souvenir van de heilige Servaas.

Voorbeeld
De plechtigheid moest de pelgrims herinneren aan het voorbeeldige leven van de heiligen wier relieken werden getoond. Het hoogtepunt van de Heiligdomsvaart diende zo als een aansporing, als goed christen door het leven te gaan en desnoods het leven te geven voor het geloof, om zo het rijk der hemelen te verdienen.

Reformatie
De Maastrichter Heiligdomsvaart van 1496 trok naar schatting 100.000 pelgrims. In de loop van de 16de eeuw liep het aantal deelnemers, mede onder invloed van de Reformatie, sterk terug. Nadat Maastricht in 1632 deels onder Staats - dus protestants - gezag was gekomen, bleef Maastricht nog wel als bedevaartplaats functioneren, maar de relieken werden alleen nog binnen in de kerk getoond.

Verdwijning
Na de bezetting van Maastricht door de protestanten raakten de Heiligdomsvaarten op den duur in onbruik. Uit de 18e eeuw is er helemaal niets over bekend en dat wat mogelijk nog van de heiligdomsvaart restte, verdween ongetwijfeld in zijn geheel tijdens de Franse Tijd.

Katholieke emancipatie
De katholieken, in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden stelselmatig bij protestanten achtergesteld, begonnen in de Franse Tijd aan een periode van emancipatie. De Nederlandse kerkgeschiedenis nam een belangrijke wending. Katholieken gingen zich zelfbewust manifesteren in het openbare leven, onder meer door in onbruik geraakte bedevaarten, processies en heiligdomsvaarten nieuw leven in te blazen.

Herstel
Ook Maastricht deelde in de emancipatiedrang: na een voorzichtige aanloop in de eerste helft van de 19e eeuw werd de Heiligdomsvaart in 1874 door mgr. Rutten in al haar glorie hersteld. Alle relieken worden sindsdien in de kerk getoond en de belangrijkste daarnaast meegedragen tijdens één of meerdere grote ommegangen. Sinds de jaren dertig is de bekendheid de provincie Limburg en het aangrenzende buitenland ontstegen. De Heiligdomsvaart van 1997 trok circa 100.000 bezoekers.

Relieken
Tot de belangrijkste relieken die tijdens de Maastrichtse Heiligdomsvaart worden rondgedragen behoren de schedel van Servaas, gevat in een borstbeeld uit 1580, en enkele van zijn beenderen, sinds 1160 opgeslagen in de zogenoemde Noodkist. Daarnaast maken 19e-eeuwse borstbeelden met de relieken van Servaas' opvolgers Monulfus, Gondulfus, Hubertus en Candidus deel uit van de processie.

2004
Van 1 t/m 11 juli 2004 ontving Maastricht, en met name de Sint-Servaasbasiliek, opnieuw vele pelgrims uit binnen- en buitenland tijdens de 53ste Heiligdomsvaart. Thema was ditmaal 'Wij zijn de tijd', gebaseerd op woorden van kerkvader Augustinus (354-430). Naast de religieuze vieringen werd ook een breed cultuurprogramma geboden. De Maastrichtenaren zijn nog steeds trots op hun 'eerste bisschop' en het geloof dat hij in hun streek heeft gebracht. De Maastrichtse Heiligdomsvaart van 2011 had als thema 'Het Licht tegemoet'.

Aken
Bij de Heiligdomsvaart van Aken worden de volgende relieken aan de pelgrims getoond:

• de tuniek van Maria die zij in de Kerstnacht droeg;
• de windselen van het Kerstkind;
• de doek waarin het hoofd van Sint Johannes de Doper na diens onthoofding werd gewikkeld;
• de lendendoek van Jezus, die hij aan het kruis zou hebben gedragen.

Deze zouden rond het jaar 800 aan Karel de Grote zijn geschonken. Daardoor werd Aken, zijn voornaamste residentie, een belangrijk godsdienstig centrum. Sinds 1349 worden de stukken stof om de zeven jaar aan de gelovigen getoond.

Kornelimünster
Verbonden aan de Heiligdomsvaart van Aken is de Heiligdomsvaart van Kornelimünster, genoemd naar de benedictijnenabdij in het zuidoostelijk deel van de stad Aken. Dit klooster bevat drie relieken die de overlevering identificeerde als de doek die Jezus gebruikte bij de voetwassing tijdens het Laatste Avondmaal (linteum Domini), Jezus’ lijkwade (sindon munda) en zweetdoek (sudarium Domini).