Na het Tweede Vaticaans Concilie raakten de Nederlandse katholieken verdeeld over twee 'polen', een vernieuwingsgezinde en een traditioneel-kerkelijke. Dit wordt de 'polarisatie' genoemd. Zij bereikte rond het pausbezoek van 1985 een hoogtepunt en is inmiddels (2003) voorbij.

Katholieke emancipatie
In 1853 werd de bisschoppelijke hiërarchie in Nederland hersteld. De katholieken, in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden stelselmatig bij protestanten achtergesteld, konden zich gaan emanciperen. Daarmee begon een nieuw hoofdstuk in de Nederlandse kerkgeschiedenis.

Verzuiling
In korte tijd werd een trots bouwwerk van katholieke organisaties opgebouwd. Tezamen vormden de katholieke organisaties een soort katholieke 'zuil'. Als vanzelfsprekend werd gedacht in termen van 'wij' en 'ons'. Het verschil met 'de anderen' werd sterk benadrukt. Die anderen - protestanten, liberalen en socialisten - zetten zich ook af: tegen elkaar en tegen de katholieken. Ook zij organiseerden zich, net als de katholieken, in 'zuilen'. Van de wieg tot het graf bleef in 'verzuild' Nederland iedereen in zijn eigen wereld.

'Roomser dan de paus'
In de periode van maatschappelijke emancipatie hadden Nederlandse katholieken een hechte band met de wereldkerk en de paus. Met een zekere zelfspot karakteriseerden zij zichzelf wel als 'Roomser dan de paus'. Zij toonden zich volgzaam en getroostten zich veel inspanningen voor de geloofsgemeenschap. Het was de tijd van het Rijke Roomse Leven.

Wederopbouw
Na de Tweede Wereldoorlog herstelde de Nederlandse samenleving zich van grote verwoestingen. Katholieken gaven in de regering samen met socialisten leiding aan de wederopbouw. De deelname van katholieken aan de naoorlogse regering kan worden gezien als de natuurlijke afsluiting van het emancipatieproces van het katholieke volksdeel. De Kerk ging een nieuwe fase in.

Persoonlijke emancipatie
Door toegenomen welvaart ontstond in de laatste jaren van de wederopbouw ruimte voor persoonlijke emancipatie van de gelovigen. Vrijwel elke katholiek ging zijn of haar verhouding tot de Kerk opnieuw bepalen. Dat kon zijn in hernieuwde trouw of in distantie, in oecumenische openheid of in traditionalistische bezorgdheid, in actieve participatie of in reformistische praktijken.

Verdeeldheid
Dit proces van persoonlijke emancipatie viel samen met een algemeen proces van kerkelijke vernieuwing, door het Tweede Vaticaans Concilie ingeluid. De veranderingen in Nederlandse Kerk waren zeer ingrijpend. Katholiek Nederland kwam internationaal sterk in de schijnwerpers te staan. De Heilige Stoel zag zich genoodzaakt tot een aantal correctieve maatregelen. Verdeeldheid en onderling wantrouwen in de Nederlandse geloofsgemeenschap werden steeds sterker. De Bijzondere Synode van de Bisschoppen van Nederland onder leiding van de paus bracht in 1980 verheldering.

Ingrijpen van de paus
Al een half jaar na zijn ambtsaanvaarding in oktober 1978 kondigde paus Johannes Paulus II aan een 'bijzondere synode' te willen houden met de Nederlandse bisschoppen. In Nederland vreesden sommigen een ingrijpen van de paus, terwijl anderen, zoals mgr. Gijsen in een interview met het weekblad Elsevier (januari 1979), dat juist bepleitten.

Vernieuwingen
Volgens het Vaticaan echter wilde de paus "samen met de bisschoppen de voornaamste theologische en pastorale vraagstukken van de Nederlandse kerkprovincie behandelen", zoals staatssecretaris mgr. Casaroli schreef. Kardinaal Willebrands gaf de kernvraag van de synode aldus weer: in Nederland zijn veel vernieuwingen doorgevoerd, "en nu vragen wij ons af wat er is gelukt en wat niet".

'Communio'
Toen deze bijeenkomst in januari 1980 plaatsvond, was het de eerste keer in de geschiedenis van de Kerk dat de bisschoppen van één kerkprovincie in Rome, bij de paus, vergaderden. 'Communio' was het sleutelwoord, en dat zou niet de laatste keer zijn.

Pausbezoek 1985
Ten tijde van het pausbezoek in mei 1985 waren de verhoudingen in Nederland gespannen. "Van beide kanten waren we te krampachtig", schetste de Bredase emeritus bisschop Huub Ernst in 2001 de situatie, waarmee hij doelde op zowel de bisschoppen als de vernieuwingsgezinde organisaties.

Kritische geluiden
De bisschoppen kozen ervoor om de paus zo min mogelijk met de verschillende denkbeelden in de kerkprovincie te confronteren. Sommige groeperingen voelden zich daardoor buitengesloten en organiseerden op acht mei 1985 een manifestatie onder de titel 'Het andere gezicht van de kerk'. Tijdens het bezoek, waarbij de paus er zelfs blijk van gaf de Nederlandse taal te hebben verkend, bleek dat hij goed in staat was om met kritische geluiden om te gaan. Zo luisterde hij met rust en aandacht naar H. Wasser, die als woordvoerster van de vrouw en geloof-beweging van haar tevoren vastgestelde tekst afweek om een aantal zorgen kenbaar te maken. Daarna bedankte hij haar hartelijk.

Polarisatie
Ondertussen had de onderlinge verdeeldheid in de Nederlandse kerkprovincie een naam gekregen: 'polarisatie'. Gelovigen leken onverzoenlijk tegenover elkaar te staan op een linker- en een rechterpool. Beide stromingen organiseerden zich apart. De vernieuwingsgezinden richtten in 1985 de Acht Mei-beweging op en een jaar later vonden de meer traditioneel-kerkelijk georiënteerde gelovigen elkaar in het Contact Rooms Katholieken.

Ad Limina 1988
Tijdens het Nederlandse ad-liminabezoek in 1988 trok de paus de lijn die bij de bijzondere synode in 1980 begon door. Hij prees de bisschoppen voor hun inspanningen om de verhoudingen te verbeteren en moedigde hen aan om door te gaan op de ingeslagen weg. Ook gaf hij er subtiel blijk van een zekere mate van Nederlandse eigenwijsheid wel te kunnen waarderen. Tijdens het bezoek van 1985, zo zei hij, "heb ik iets mogen proeven ... van de werklust en ondernemingszin van de Nederlanders, van hun eeuwenlange traditie van vrijheid en tolerantie". Ook roemde hij de relatief grote inzet van lekengelovigen in ons land.

Grote vraagtekens
Het ad-liminabezoek van 1993 gaf een heel ander beeld. Ten eerste gaf de paus aan dat hij de situatie in Nederland niet langer als uitzonderlijk zag, zoals kardinaal Simonis het verwoordde in Een-twee-een. De secularisatie, in Nederland bijzonder krachtig op gang gekomen, sloeg inmiddels immers in heel West-Europa onverbiddelijk toe - zowel buiten als binnen de Kerk. Niettemin plaatste de paus grote vraagtekens bij de 'voorlopersrol' van Nederlandse katholieken die het geloof al te wereldlijk beleefden. Dat gold overigens ook voor de voorlopersrol van Nederland op het gebied van de wetgeving over bijvoorbeeld abortus en euthanasie.

Oproep tot eendracht
Ten tweede stelde de paus vast dat de "agressiviteit van de kritische bewegingen minder werd", én herhaalde hij zijn oproep tot communio onder de bisschoppen: "Opnieuw richt ik mij tot u met een dringende oproep dat u eendrachtig samenwerkt ... Eventuele onenigheden tussen de bisschoppen kunnen niet anders dan verwarring veroorzaken bij de gelovigen", aldus de paus.

'Nederland missieland'
Het bezoek had veel gevolgen. De paus stemde in met de conclusie van de bisschoppen dat "men zonder overdrijving kan stellen dat de kerken in Nederland zich in een missionaire situatie bevinden", een zin die in de pers terechtkwam als 'Nederland missieland'. Maar de manier om aan het einde van de twintigste eeuw missie te bedrijven, daar was men het over eens, was anders dan aan het begin van die eeuw. Het nieuwe toverwoord was 'dialoog'. Voor de harde confrontatie, zo luidde de conclusie in Rome, was geen plaats meer.

Dialoog en communicatie
De bisschoppen van Nederland zetten zwaar in op dialoog en communicatie. Daarbij hadden ze te maken met een beduidend minder fel geworden polarisatie in de kerkprovincie en een grotere belangstelling voor de Kerk in de niet-kerkelijke buitenwereld. Intern werden gesprekken belegd met allerlei groeperingen binnen de Kerk. Vaak bleek daarbij dat er nog veel vooroordelen leefden, maar ook dat de bereidheid om over verschillen heen te stappen groeide. Het ad-liminabezoek van 1998 en de Nederlandse Dag in Rome op 7 november in het Jubileumjaar 2000 vonden al in een meer ontspannen sfeer plaats.

Jonge katholieken
De Acht Mei Beweging hief zichzelf op per 21 november 2003, en het Contact Rooms Katholieken leidt een zieltogend bestaan. De polarisatie is inmiddels geschiedenis. In de woorden van de kerkhistoricus Peter Nissen: "Er is een generatie katholieken in Nederland opgegroeid die aan de polarisatie voorbij is. Jonge geëngageerde katholieken hebben geen behoefte meer aan partijstrijd en verdeeldheid. Zij hebben daarentegen wel een grote honger naar spiritualiteit en authentiek kerkelijk leven".