De tetramorf is een bepaalde symboliek binnen de christelijke iconografie, die uit vier gestalten bestaat: een mens, een leeuw, een rund en een adelaar. Deze figuren verwijzen naar Gods majesteit of naar de vier evangelisten.
Vier gevleugelde figuren
Het Griekse woord tetramorphè betekent 'viervorm'. De tetramorf bestaat uit vier al dan niet gevleugelde figuren: een mens, een leeuw, een rund en een adelaar. In de Bijbel worden deze aangetroffen in de boeken Ezechiël (1,5-12; 10,14) en de Apokalyps van Johannes (4,6-8).
Visioenen van Ezechiël
Als Ezechiël door God geroepen om als profeet op te treden krijgt hij een visioen van de hemel:
In de wolken tekenden zich gestalten af die op vier levende wezens leken. Ze leken op mensen, maar hadden elk vier gezichten en vier vleugels. (..) De gezichten van de vier wezens leken van voren op dat van een mens, rechts leken ze op dat van een leeuw, links op dat van een stier en van achteren op dat van een arend. Twee van hun vleugels waren naar boven uitgestrekt en raakten elkaar, de twee andere bedekten hun lichaam.
In een later visioen ziet Ezechiël het hemelse hof dat 'baadt in de heerlijkheid van de Heer'. Daar onderscheidt hij vier kerubs:
Hun hele lichaam, hun rug, hun handen en vleugels, waren bij alle vier helemaal met ogen bezet; elk van de vier had een eigen wiel. (..) Iedere kerub had vier gezichten: het eerste gezicht was dat van een kerub, het tweede dat van een mens, het derde dat van een leeuw, en het vierde dat van een arend.
Openbaring van Johannes
Johannes schrijft in zijn Apokalyps dat hij in geestesvervoering de hemelse liturgie voor Gods troon zag.
Voor de troon was iets als een glazen zee, kristal gelijk. En midden voor de troon en eromheen waren vier dieren, bezaaid met ogen voor en achter. Het eerste dier leek op een leeuw, het tweede op een jonge stier, het derde dier had een gezicht als van een mens en het vierde dier leek op een arend in zijn vlucht. De vier dieren hadden elk zes vleugels; rondom en vanbinnen waren zij met ogen bezet. En zonder ophouden roepen ze dag en nacht: 'Heilig, heilig, heilig, Heer, God, Albeheerser, die was en die is en die komt.'
Maiestas Domini
De kerkvader Irenaeus van Lyon (+202) interpreteerde de tetramorf als een symbool van de majesteit van Christus, waarbij de menselijke figuur de Incarnatie beduidt, het rund Jezus' priesterschap, de leeuw diens macht en de arend de goddelijke genade. In de vroegste afbeeldingen van de tetramorf staan de vier gestalten rond de troon van Christus (Maiestas Domini). Later verwijzen de figuren naar de vier canonieke evangelies en pas daarna naar de evangelisten. In de renaissance en de barok fungeren ze als trekdieren van de zegekar (Triumphus) van Christus, van de Kerk of van de Eucharistie.
Evangelisten
De vier evangelisten worden vaak afgebeeld met een van de vier figuren: Matteüs met de mens, Marcus met de leeuw, Lucas met het rund en Johannes met de adelaar. Er bestaat een populaire verklaring voor deze symboliek. Ieder figuur kan namelijk in verband worden gebracht met het begin van het evangelie van de betreffende evangelist.
- Het Matteüs-evangelie begint zijn verhaal met de stamboom van Jezus, waarmee Matteüs de aandacht wil vestigen op Gods menswording, vandaar de mensengestalte.
- Het Marcus-evangelie begint met de verkondiging van Johannes de Doper in de woestijn bij de wilde dieren, vandaar de leeuw.
- Het eerste hoofdstuk van het Lucas-evangelie gaat over de aankondiging van de geboorte van Johannes de Doper bij vader, de priester Zacharias. Die was aan de beurt om in de tempel een wierookoffer op te dragen. Naast wierookoffers offerden de priesters ook stieren, vandaar het rund.
- De Proloog van het Johannes-evangelie gaat over het mysterie van de menswording. De Logos(het Woord van God) daalt van uit de hemel neer op aarde; de adelaar, die met zijn scherpe blik op grote hoogte zijn prooien op aarde kan waarnemen, symboliseert die nederdalende beweging.
De Bijbelcitaten zijn genomen uit de Willibrordvertaling van 1995. Met dank aan de Katholieke Bijbelstichting voor gebruik ervan.