Waarom bekennen?

Waarom bekennen verdachten soms iets wat ze niet gedaan hebben? Het is een cocktail van verschillende factoren, waarvan enkelen ook herkenbaar zijn in het dossier van de Villamoord. In de eerste plaats bevinden de beschuldigden zich vaak op de wrong place in the wrong time. Voeg daar vervolgens een tunnelvisie aan toe van de rechercheurs en een officier van justitie: de belangrijkste ingrediënten voor een (mogelijk) gerechtelijke dwaling. Tijdens een verhoor kan er door de rechercheurs druk gelegd worden op een verdachte, vooral als het een ‘zwakke schakel’ is. Iemand die mentaal kwetsbaar is. Het is duidelijk dat Ömer – die door zijn vrouw is verlaten, slecht Nederlands spreekt en het pispaaltje in de groep is- in de Villamoord de zwakste schakel was. In zijn geval werd de druk tijdens het verhoor zo hoog, dat hij naar eigen zeggen iets bekende wat niet waar was.

Hoe krijgen verhoorders verdachten zo ver om te bekennen, terwijl het niet waar is? Met welke omstreden verhoortechnieken krijgen verhoorders dit voor elkaar? Er zijn drie omstreden methodes waarin de druk op de verdachte zo wordt opgevoerd en de kans groot er een valse bekentenis wordt afgelegd. Die verhoormethodes kunnen dus leiden tot een gerechtelijke dwaling.

Alice in Wonderland verhoormethode

De verhoormethode die we herkennen in het onderzoek naar de daders van de Villamoord noemt rechtspsycholoog Peter van Koppen de Alice in Wonderland verhoormethode.De verdachte wordt ‘gederealiseerd’, zodat hij geen benul meer heeft van tijd en plaats. Iedereen herinnert zich nog wel de mannen in oranje pakken en met zwarte kappen om hun hoofd in het geisoleerde Guantanamo Bay: deze mannen werden volkomen uit de realiteit getrokken. De verdachte krijgt eten op afwijkende tijden, hij slaapt heel kort of moet juist heel lang in de cel blijven. Lichten in de cel worden aangelaten en er komt geen daglicht binnen. Of ze moeten in een ijskoude cel verblijven met slechts een dun matras en papieren dekens. Vervolgens zijn ze volledig losgekoppeld van de realiteit en dusdanig van slag, zodat ze als was zijn in de handen van de rechercheurs. Ze zullen dus van alles bekennen om uit de verhoorsituatie te komen. Net als in de andere verhoormethodes is hier het gevaar dat je niet weet wat de uiteindelijk afgelegde bekentenissen waard zijn.

Het werd toegepast in éénvan de meest bekende gerechtelijke dwalingen in Nederland: de Puttense moordzaak. Twee zwagers, Herman du Bois en Wilco Viets, zaten bijna zeven jaar onterecht vast voor de moord op Christel Ambrosius, tot zij in 2002 worden vrijgesproken. Ze worden vrijgesproken wanneer de zaak in opdracht van de Hoge Raad over gedaan wordt. Pas zes jaar later komt de werkelijke moordenaar van Christel in beeld, nadat hij zijn DNA moet afstaan wegens mishandeling van zijn vriendin.

De dan 23-jarige Christel fietste in 1994 naar het huis van haar oma. Een paar uur later treft de vrouw haar kleindochter verkracht en vermoord aan. Getuigen wijzen later de auto van de twee verdachten aan: de oude Mercedes was stapvoets rijdend in de buurt van de woning gespot. Hoewel het sperma dat op Christel gevonden wordt niet matcht met het DNA van de twee mannen, bekennen zij toch. Tijdens de verhoren wijzen ze naar elkaar en bekennen allebei. Later ontkennen ze de moord en de verkrachting. De mannen zeggen dat ze onder druk zijn gezet door de verhoorders en dat de verhoren uitputtend waren.Uiteindelijk worden zij veroordeeld op basis van de bekentenis, het overige bewijs was flinterdun.

Intussen buigen meerdere mensen zich over de zaak. Zowel misdaad-journalist Peter R. de Vries als oud-korpschef Jan Blaauw vinden dat de verhoren te wensen over lieten. Die leidden volgens hen tot een onterecht verkregen bekentenis van de mannen.

Reid verhoormethode

Een soortgelijke verhoormethode is de uit de Verenigde Staten afkomstige Reid verhoortechniek, die in de jaren ’50 werd ontwikkeld. Net als bij de Alice in Wonderlandmethode, zijn de verhoorders erop uit om de verdachte het idee te geven dat hij er alleen voor staat en het beter is voor hem om tot een bekentenis over te gaan. Dit mechanisme wordt goed verbeeld in de eerste aflevering van de Netflix hitserie When They See Us. De serie toonthet verwoestend effect dat een onterechte veroordeling heeft op de levens van de vijf jongens en hun familie. De serie opent met de kennismaking met de vijf jongens, waarvan je als kijker in de verste verte niet zou denken dat zij in staat zijn tot zo’n gruweldaad. Maar de rechercheurs moeten zo snel mogelijk een dader hebben. 
In de televisiereeks is te zien dat er net zo lang druk wordt gelegd door de verhoorders op de jongste verdachte (en zelfs zijn vader), waardoor hij zwicht. Er zijn negen stappen, waarvan drie de meest cruciale. Ten eerste is het uitgangspunt van deze methode al dubieus. De verhoorder gaat er namelijk al vanuit dat de verdachte schuldig is wanneer het verhoor wordt gestart. Vaak leiden deze rechercheurs aan een tunnelvisie: ze zijn er zeker van dat deze verdachte de dader is.

De verdachte wordt vanaf het begin geïsoleerd. Hij wordt urenlang verhoord in een lege kamer en mag niet - of nauwelijks- met zijn advocaat en familieleden spreken. Dan krijgt de verdachte het gevoel dat hij er alleen voor staat. Dit is iets wat we bij de negen mannen in Arnhem ook zien, maar wat inmiddels in Nederland niet meer is toegestaan sinds de invoering van de zogenaamde Salduz-wetgeving in 2008. Al bij de eerste ondervraging krijgt de verdachte tegenwoordig een advocaat toegewezen.

Daarna krijgtde verdachte een bak van beschuldigingen over zich uitgestrooid, ondersteund door al dan niet terecht bewijs. Er wordt gezegd dat medeverdachten hem trachten te verraden en hem de schuld in de schoenen willen schuiven. Als de verdachte ontkent, wordt hem alsmaar weer duidelijk gemaakt dat zijn schuld al vaststaat.

Ontkennen heeft dus geen zin. In plaats daarvan kan de verdachte maar beter bekennen om de schade (straf in dit geval) te beperken, vertelt de verhoorder hem. De verdachte, die al urenlang verhoord is en niets liever wil dan naar huis gaan, wordt vaak een onterechte worst voorgehouden. Als hij bekent is het verhoor afgelopen en mag hij sneller naar huis. Maar niets blijkt minder waar in de praktijk. De jongens van When They See usgingen de jaren erna niet naar huis, zelfs niet nadat de bekentenis werd ingetrokken.

Mr. Big verhoormethode

Een week voor kerst 2019 komt de Hoge Raad, het hoogste gerechtsorgaan in ons land, met een verrassende uitspraak. Een rechtszaak, waarin een omstreden verhoormethode is gebruikt om een bekentenis te ontlokken, moet opnieuw gedaan worden. Wim S. heeft in hoger beroep twintig jaar celstraf gekregen voor de moord op zijn vriendin Heidy Goedhart in 2010. Tijdens de rechtszitting is hij altijd blijven ontkennen, maar tijdens het onderzoek biechtte hij de moord op aan twee politieagenten. Dat ging via de zogenoemde Mr. Big verhoormethode.

Heidy Goedhart werd dood in haar tuin gevonden en haar vriend Wim S. was al snel de verdachte van de moord. De politie kreeg het bewijs tegen hem alleen niet rond. Om die reden werd er een speciale verhoortechniek van stal gehaald om een bekentenis uit de mond van Wim S. te krijgen. Hier hing een prijskaartje aan van 30.500 euro. Drie jaar na de moord werden er namelijk acteurs ingehuurd, die het vertrouwen van de verdachte moesten winnen. Ze namen hem mee naar feestjes en dure restaurants en boden hem een baan aan bij een fictief IT- bedrijf. De verdachte was op dat moment werkloos en zou een salaris krijgen van 8.000 euro per maand. Het enige wat hij moest doen was de moord bekennen op zijn partner. Dit deed hij vervolgens tijdens een luxe vakantie in Marbella met de acteurs.

Deze Canadese verhoormethode is zo duur, omdat de politie een verdachte omringt met undercoveragenten, die hem een luxeleven bieden. Hij wordt in een fictieve criminele organisatie getrokken, met aan het hoofd een machtige figuur ('Mr Big'). De verdachte krijgt lucratieve opdrachten aangeboden, maar moet vervolgens wel zijn ‘daad’ opbiechten. Zo zijn er al vele bekentenissen uit deze verhoren gerold, maar daarvan klopt een groot deel ook niet. In de zaak van Wim S. heeft de Hoge Raad geoordeeld dat het onduidelijk is of de bekentenis van de verdachte vrijwillig is afgelegd. Zo niet, dan is deze niet geldig. Dat is precies de reden waarom de Mr. Big verhoormethode omstreden is. Het onderzoekstraject is moeilijk te volgen en de bekentenis die erop volgt is onbetrouwbaar, omdat deze onder hoge druk wordt afgelegd.

Wat werkt wel, wat niet?

Verhoortechnieken zijn natuurlijk niet altijd verkeerd; ze kunnen zeer effectief zijn. Mits ze op de juiste manier uitgevoerd worden. Volgens rechtspycholoog Peter van Koppen is het resultaat desastreus wanneer een verdachte in een piepklein kamers wordt verhoord door twee rechercheurs tegenover zich. Van Koppen gaf in de media advies over de zaak van Jos B., de man die ervan verdacht wordt de toen elfjarige Nicky Verstappen in 1998 verkracht en gedood te hebben. Twintig jaar later werd Jos B. dankzij DNA onderzoek alsnog opgepakt. Volgens Van Koppen heeft de zogenoemde Hans Joachim Scharff- methodemeer kans van slagen om een betruwbare bekentenis te verkrijgen. Deze methode is gebaseerd op de verhoortechniek die Hans Joachin Scharff, een officier van de Duitse Luftwaffe tijdens de Tweede Wereld oorlog, hanteerde. De meest succesvolle verhoorder van de Tweede Wereldoorlog hoorde neergeschoten piloten uit. Tijdens die verhoren was hij bijzonder vriendelijk en ging bijvoorbeeld met ze wandelen. Scharff bouwde tijdens een vertrouwensband met ze op, waardoor de piloten hem uiteindelijk van allerlei informatie voorzagen. Volgens Van Koppen bleek de vriendelijke benadering uitermate effectief. Hij vond het dan ook helemaal geen gek idee als de verhoorders van de verdachte Jos B., in de zaak van Nicky Verstappen, met hem gaan tennissen of een boswandelen maken. Dan is de kans groot dat de politie met een betrouwbare bekentenis terug komen.

Verhoormethodes moeten continue bekeken en geevalueerd worden. De eerste drie verhoormethoden met bijbehorende voorbeelden tonen aan dat het gevaarlijk wordt wanneer de politie aan een tunnelvisie leidt en zijn zinnen heeft gezet op een bepaalde verdachte. Er is immers niks zo frustrerend voor rechercheurs – die ook vaak onder druk staan- om geen dader te vinden. Dan kunnen de verhoren misbruikt worden en leiden tot iets wat juist helemaal niet wenselijk is. Zoals de mannen in de Puttense Moordzaak zeiden: “Uiteindelijk bekenden we om maar van het gezeur af te zijn.” En dan loopt de echte dader nog vrij rond...